تصویر یک کودک با لباس‌های کهنه، گل‌فروشی در چهارراه ولیعصر، هنوز برای بسیاری از ما آشناست. اما این روزها چهره‌ی جدیدی از کودک کار در حال شکل‌گیری است؛ کودکی با لباس‌های شیک، در جلوی دوربین گوشی هوشمند، در حال اجرای دابسمش، تبلیغ محصولات، یا شرکت در چالش‌های اینستاگرامی.
در حالی که کودک خیابانی را نماد فقر و محرومیت می‌دانیم، کودک اینستاگرامی اغلب با هزاران فالوئر و لبخندهای پشت سر هم در قاب گوشی دیده می‌شود. اما پشت این لبخندها نیز، رنج و سوءاستفاده‌ای از نوع دیگر پنهان است.
کودک کار کیست؟ تعریف قانونی و جهانی
بر اساس تعریف سازمان جهانی کار (ILO)، کودک‌کار به فردی زیر ۱۸ سال گفته می‌شود که به‌دلیل انجام کار مداوم و نامتناسب با سنش، از حقوق اساسی چون آموزش، بازی، استراحت، و رشد عاطفی و اجتماعی محروم شود.
در ایران نیز طبق قانون کار و کنوانسیون حقوق کودک، استفاده از کودک در کارهای سخت، خطرناک، یا بهره‌کشی اقتصادی، جرم محسوب می‌شود.
بر این اساس، هم کودک خیابانی که در گرمای تابستان و سرمای زمستان گل یا آدامس می‌فروشد، و هم کودکی که در اینستاگرام برای دیده‌شدن و درآمدزایی در حال اجرا یا تبلیغ است، می‌توانند مصداق کودک‌کار باشند – البته با تفاوت‌های مهم.
⸻
کودک کار خیابانی؛ چهره آشکار فقر
کودکان کار خیابانی، اغلب از خانواده‌هایی با درآمد پایین یا درگیر آسیب‌های اجتماعی (مانند اعتیاد، مهاجرت غیرقانونی، بی‌سرپرستی و…) هستند. آن‌ها برای تأمین معاش خود یا خانواده‌شان، در معابر عمومی به فروش اجناس، زباله‌گردی، یا تکدی‌گری مشغول‌اند. وضعیت جسمی، بهداشتی و روانی آن‌ها به‌شدت آسیب‌پذیر است.
مریم، مددکار اجتماعی در یک مؤسسه خیریه تهران می‌گوید:
“این بچه‌ها نه کودکی می‌کنن، نه امنیت دارن. خیلی‌هاشون مدرسه نمی‌رن. با تحقیر، خشونت، و حتی آزار جنسی مواجه می‌شن.”
⸻
کودک کار اینستاگرامی؛ چهره پنهان بهره‌کشی مدرن
در مقابل، برخی خانواده‌ها با درک قدرت اینستاگرام در دیده‌شدن و کسب درآمد، کودکان خود را وارد فضای تولید محتوا کرده‌اند. این کودکان ممکن است در ظاهر زندگی خوبی داشته باشند، اما بسیاری از آن‌ها بدون رضایت واقعی، تحت فشار والدین یا برای تأمین درآمد خانواده، مجبور به ایفای نقش در فضای مجازی هستند.
از تبلیغ اسباب‌بازی و پوشاک گرفته تا اجرای چالش‌ها، نمایش زندگی روزمره یا حتی شوخی‌های تحقیرآمیز، این کودکان به ابزاری برای جلب توجه و درآمد بدل شده‌اند.
دکتر سحر فرهانی، روان‌شناس کودک، هشدار می‌دهد:
“استفاده نمایشی از کودک در شبکه‌های اجتماعی ممکن است آثار روانی عمیقی بر او بگذارد؛ از جمله از دست‌دادن حریم شخصی، اختلالات شخصیتی، اضطراب اجتماعی، و باور نادرست درباره خود و جهان.”
⸻
تفاوت‌ها و شباهت‌ها؛ دو مسیر، یک زخم
✅ تفاوت‌های کلیدی:
ویژگی کودک کار خیابانی کودک کار اینستاگرامی
محل کار خیابان، چهارراه، زباله‌گردی خانه، استودیو، فضای مجازی
نوع کار فیزیکی، طاقت‌فرسا نمایشی، روانی، گاه تحقیرآمیز
طبقه اجتماعی عمدتاً محروم طبقه متوسط یا متوسط‌روبه‌بالا
نگاه عمومی ترحم، دلسوزی سرگرمی، گاهی تشویق و تشویش
خطرات خشونت فیزیکی، بیماری آسیب روانی، نقض حریم خصوصی
✅ شباهت‌ها:
• هر دو گروه از حق کودکی محروم می‌شوند.
• هر دو ابزار درآمدزایی برای دیگران (والدین یا باندهای بهره‌کش) هستند.
• هر دو بدون رضایت کامل وارد کاری فراتر از سن‌شان شده‌اند.
• هر دو فاقد حمایت قانونی کافی و نظارت جدی‌اند.
⸻
قانون چه می‌گوید؟
در حالی که کودک خیابانی به‌طور مشخص تحت پوشش برخی قوانین حمایتی و نهادهای اجتماعی است، کودک اینستاگرامی در یک خلأ قانونی قرار دارد. قوانین مشخصی برای نظارت بر فعالیت کودکان در فضای مجازی، میزان ساعات مجاز تولید محتوا، درآمد حاصل از پیج کودک یا نحوه‌ی انتشار تصاویر وجود ندارد.
در برخی کشورها، مانند فرانسه و کانادا، قوانین مشخصی وضع شده است که:
• حداکثر زمان تولید محتوای کودک را محدود می‌کند.
• بخشی از درآمد پیج کودک را در حسابی به نام خودش ذخیره می‌نماید.
• اجازه استفاده تجاری از چهره کودک تنها با رضایت قانونی و نظارت رسمی ممکن است.
اما در ایران، هنوز قانونی در این زمینه وجود ندارد و پیج‌های اینستاگرامی کودک‌محور بعضاً با میلیون‌ها دنبال‌کننده، بدون هیچ نظارت حقوقی فعالیت می‌کنند.
⸻
چه باید کرد؟
کارشناسان حقوق کودک و فعالان اجتماعی بر لزوم تدوین فوری چارچوب‌های قانونی، فرهنگی و آموزشی برای حفاظت از حقوق کودکان در فضای دیجیتال تأکید می‌کنند. پیشنهادها عبارت‌اند از:
۱. شناسایی پیج‌های کودک‌محور و تدوین ضوابط انتشار محتوا
۲. وضع مالیات مشخص بر درآمد والدینی که از طریق کودک درآمد دارند
۳. الزام به سپرده‌گذاری بخشی از درآمد کودک در حساب بانکی به نام او
۴. آموزش والدین درباره آثار روانی بهره‌کشی مجازی
۵. افزایش نظارت بر تبلیغات کودک‌محور در فضای اینستاگرام
سخن پایانی
چه آن کودک در چهارراه گل بفروشد و چه جلوی دوربین اینستاگرام لبخند بزند، اگر در حال کار است، و اگر از حق کودکی‌اش محروم مانده، یک کودک کار است.
رنج کودک همیشه آشکار نیست؛ گاهی پشت یک دست پینه‌بسته پنهان شده، و گاهی پشت یک فیلتر اینستاگرامی. جامعه‌ای که به هر شکل از بهره‌کشی از کودک بی‌تفاوت باشد، با آینده‌ای پر از زخم و بی‌اعتمادی روبه‌رو خواهد شد.
