تقریبا هر روز خبر سوختن بخشی از جنگل ها و مراتع در رسانه ها مخابره می شود و گویا همچون سریال های ترکیه ای پایانی ندارد.
دیگر دود شدن ۵۰ و ۱۰۰ هکتار از منابع طبیعی حساسیت کسی را بر نمی انگیرد و حتی ممکن است به عنوان یک دستاورد مدیریتی در مهار آتش سوزی از آن یاد شود.
پیکر طبیعت ایران البته از فرسایش خاک و کم آبی و آزار انسانی حسابی رنجور و زخم خورده هست اما آتش سوزی های پیوسته همچون اثر نمک بر زخم، عمق آن را عمیق تر و نفس ریه کشور را تنگ کرده است.
ایران بین ۱۱ تا ۱۴ میلیون هکتار جنگل دارد که بنابر اعلام سازمان جنگل ها، در دهه منتهی به سال ۹۴ بیش از ۱۴ هزار بار آتش به جان آنها افتاده و دست کم ۱۵۰ هزار هکتار از جنگل ها را نیست و نابود کرده است.
این در حالی است که سرانه جنگل در کشور خشک و نیمه خشک ایران حدود یک چهارم متوسط جهان و فقط هزار و ۶۰۰ متر مربع است.
جنگل هایی که مهمترین عامل در مهار بیابان زایی، کنترل سیل و طوفان، کنترل منابع آبی زیرزمینی، تعادل دمای هوا و رفع معضل ریزگردها هستند، در چشم به زدنی دود می شوند و جز مشتی خاکستر از آنها باقی نمی ماند.
** انداختن عمدی آتش به جان طبیعت
به گفته قاسم سبزعلی، فرمانده یگان حفاظت سازمان جنگل ها و مراتع کشور، ‘سالانه حدود ۱۵ هزار هکتار’ از زمین های ملی دچار آتش سوزی می شوند.
البته این رقم در سال ۹۴ از مرز ۴۴ هزار هکتار جنگل و مرتع هم گذشت.
خداکرم جلالی، رییس سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور هم اردیبهشت امسال در یک حساب و کتاب حداقلی عنوان کرد که ‘آتش سوزی جنگل ها و مراتع سالانه حدود سه هزار و ۲۳۰ میلیارد ریال خسارت بر جای می گذارد.’
جلالی، عامل ۹۵ درصد آتش سوزی ها را ‘انسانی’ دانست که ۱۵ درصد آن عمدی و ۸۵ درصد آن غیرعمدی است؛ اما به اعتقاد سبزعلی آمار آتش سوزی های عمدی به ۲۵ درصد هم می رسد.
سودجویی برای توسعه اراضی زراعی و تصاحب اراضی ملی، از بین بردن جانوران موذی و خسارت زا، اقدام مخرب اشرار و گروهک ها، اختلافات قومی و عشیره ای، مانورهای نظامی، شکار حیوانات و تبدیل جنگل به مرتع برای تأمین علوفه بیشتر از مهمترین دلایلی می باشد که سبب انداختن عمدی آتش به دامن طبیعت شده است.
اما بیشتر آتش سوزی ها در نتیجه بی احتیاطی و سهل انگاری مردم به ویژه مسافران و گردشگران رخ می دهد که از رها کردن آتش نیمه خاموش و انداختن فیلتر روشن سیگار گرفته تا آتش زدن سر شاخه ها و پس چر زراعت های دیم را شامل می شود.
سرهنگ عباس بهاری، فرمانده یگان حفاظت منابع طبیعی استان کرمانشاه در گفت و گو با خبرنگار با ایرنا گفت: بسیاری از آتش سوزی های منابع طبیعی به دلیل سهل انگاری مسافران و گردشگران رخ می دهد که آمار بالای حوادث در روزهای تعطیل موید این ادعاست.
** سرنوشت نامعلوم زاگرس
یکی از منابع طبیعی نگون بخت کشور، جنگل های زاگرس است که به گفته رییس سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری، ‘بیش از ۷۰ درصد آتش سوزی جنگل ها’ در این مناطق اتفاق می افتد؛ جایی که با ۶ میلیون هکتار مساحت، ۴۰ درصد جنگل های ایران را در خود جای داده است.
زاگرس که وسیع ترین و اصلی ترین رویشگاه گونه های مختلف بلوط در ایران است، از استان آذربایجان غربی تا خوزستان را در بر می گیرد و ۱۱ استان را به هم پیوند داده است.
تاکنون یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار از جنگل های زاگرس بر اثر انواع بیماری از جمله ‘ویروس ذغالی’ خشک شده یا در معرض خشکیدگی است اما داغ آتشی که هر روزه به جان زاگرس می افتد، بزرگتر است.
تنها در استان زاگرس نشین کرمانشاه طی سال های ۹۳ و ۹۴ حدود هزار هکتار از پوشش زیبای گیاهی استان دود شد و هوا رفت؛ اتفاق تلخی که خطر آن با توجه به بارش های مناسب و افزایش پوشش گیاهی استان برای سال ۹۵ بیشتر شده است.
۷۰ درصد از مساحت ۲ هزار و ۴۵۵ هزار هکتاری استان کرمانشاه جنگل و مرتع است.
** همه مشکلات حافظان منابع طبیعی
در بیشتر مواقعی که آتش سوزی دیر مهار شود، یکی از نهادهای که مورد انتقاد قرار می گیرد، یگان حفاظت منابع طبیعی به عنوان متولی اصلی نگهداری از جنگل ها و مراتع است؛ البته این یگان هم دغدغه های خاص خود را دارد.
فرمانده یگان حفاظت منابع طبیعی استان کرمانشاه با اشاره به اینکه از نظر نیروی محافظتی، کمبود شدید داریم و از وضعیت طبیعی جهانی خیلی عقب هستیم، گفت: طبق استاندارد جهانی برای هر ۱۰ هزار هکتار مرتع یا هر پنج هزار هکتار جنگل یک نیروی حفاظتی تعریف شده اما این آمار در استان کرمانشاه یک نفر برای ۲۱ هزار هکتار منابع طبیعی است.
این مشکل البته کشوری است و به گفته فرمانده یگان محافظتی سازمان جنگل ها و مراتع کشور برای حفاظت از ۱۳۵ میلیون هکتار وسعت سرزمینی زمین های ملی (۹ درصد کل مساحت کشور) به حدود ‘سه هزار نیروی حفاظتی’ جدید نیاز است تا وضعیت به حد نرمال برسد.
مسئولان حفاظت از منابع طبیعی البته کمبود نیرو را تنها یکی از مشکلات خود می دانند.
سرهنگ بهاری در این باره مثال زد که در مناطق جنگلی استان همچون شهرستان پاوه نیروهای یگان حفاظت گاهی ۲ تا سه ساعت باید کوهنوردی کنند تا به محل آتش سوزی برسند و طبیعی است که دیگر رمقی برای آنها باقی نمی ماند تا به جنگ آتش بروند؛ تازه این جدای از وجود مناطق مین گذاری و وجود گروهک های ضدانقلاب در منطقه است.
او از برخی اتفاقات تلخ برای همکارانش هم یاد کرد که شاید هرگز به چشم نمی آید؛ همچون مارگزیدگی، پرت شدن از ارتفاع و حمله جانوران وحشی.
آنچنان که بهاری عنوان کرد، نیروهای یگان حفاظت از خرداد تا انتهای آبان در آماده باش هستند و با توجه به گستره آتش سوزی ها تقریبا استراحتی ندارند.
کمبود تجهیزات و امکانات اطفای حریق هم که خود مثنوی هفتاد من کاغذ است.
گرچه سازمان منابع طبیعی امسال با کمک نهادهایی مانند ارتش در ۱۴ نقطه از کشور به صورت دایمی بالگرد مستقر یا در سال ۹۴ و ۹۵ چندین میلیارد تومان صرف خرید تجهیزات کرده اما خلاء کمبودها به همین راحتی پر نمی شود.
جای ناوگان و نیروی متخصص کافی اطفای حریق، کمبود خودروی سبک، لباس و کفش ضد حریق و دیگر وسایل بروز و کاربردی (مانند هواپیمای آب پاش یا پهپاد) همچنان خالیست؛ ضمن اینکه به دلیل محدودیت زمان و هزینه بالای استفاده از بالگرد، نمی توان همیشه بر روی این وسیله ضروری حساب باز کرد.
** تغییر جهت به سمت مردم
شاید در نتیجه این موانع و محدودیت هاست که منابع طبیعی تغییراتی در رویکرد خود ایجاد کرده و دست به دامان مردم و نهادهای مردمی شده است.
فرمانده یگان حفاظت منابع طبیعی استان کرمانشاه گفت: رویکرد سازمان تغییر کرده و سراغ گروه های مردمی همچون دهیاری ها و شوراهای اسلامی روستاها آمده ایم.
او افزود: در همه شهرستان های استان کلاس های آموزشی برگزار شده و برای اولین بار هزار و ۵۰۰ نفر در قالب ۱۵۰ تیم مردمی در نقاط بحرانی و حادثه خیز استان تشکیل داده ایم که به وسایل اولیه اطفای حریق تجهیز شده اند.
بهاری اظهار کرد: ۱۵۰ دیدبان هم آموزش داده شده است تا در سریع ترین زمان ممکن وقوع هرگونه آتش سوزی را گزارش کنند.
به اعتقاد او ‘اگر کمک مردم نباشد، اوضاع بحرانی و غیر قابل مهار می شود.’
در همین راستا، یگان حفاظت منابع طبیعی یک سامانه ارتباط مردمی ۲۴ ساعته هم ایجاد کرده که پذیرای هر گونه گزارش درباره تخریب، تصرف، حریق، قاچاق، چرای غیر قانونی دام و چرای مازاد بر ظرفیت در منابع طبیعی است.
** طرح جامع مدیریت اطفای حریق
اما در کنار استفاده از ظرفیت گروه های غیردولتی و مردمی، در عین حال نباید از موازی کاری ها و خلاءهای قانونی در حفظ منابع طبیعی کشور هم غافل شد.
یکی از علل وجود مشکلات این بخش، وجود ناهماهنگی و نبود انسجام مدیریتی است؛ این را فرمانده یگان محافظتی سازمان جنگل ها و مراتع هم قبول دارد.
سرهنگ سبزعلی ۱۷ مرداد به تابناک گفت که ‘ما در مدیریت کلان و کشوری یکسری مشکلات داریم که باید در سطح مقامات ارشد کشوری بررسی شوند و نیاز است تا اقدام های دستگاه های مختلف منسجم تر، هماهنگ تر و همگام تر شود.’
نکته مهمی که به اعتقاد او می تواند ثاتیر زیادی در جلوگیری از آتش سوزی های جنگل یا مهار زودتر آتش داشته باشد، تصویب ‘طرح جامع مدیریت اطفای حریق’ است؛ طرحی که تقدیم هیات دولت شده و می تواند با بودجه ای که در اختیار نهادهای ذی ربط می گذارد حین و پس از آتش سوزی، امکان مدیریت بهتر بحران را فراهم کند.
