حسن بنیانیان کارشناس مسائل فرهنگی و رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی در مقاله‌ای به بررسی جایگاه «فرهنگ» در برنامه ششم توسعه پرداخته است.
متن این مقاله که در اختیار خبرگزاری مهر قرار گرفته است به شرح زیر است؛
مقدمه
تنوع تعاریف و تلقی‌های بسیار متفاوت از مفهوم فرهنگ و کارکردهای آن در تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جامعه بین مدیران، کارشناسان و نخبگان جامعه، یکی از مشکلات جدی برای شفاف سازی مسئولیت دولت و دستگاه‌های اجرایی در حل مسائل فرهنگی جامعه است که در موقع تدوین سیاست‌ها، راهکارها و تخصیص منابع انسانی و مالی برنامه های توسعه خودنمایی می کند و در حالی که دستگاه های غیر فرهنگی با ادبیاتی کمی و قابل تبدیل به اقدامات اجرایی، ظرف چند جلسه در محتوای برنامه برای بخش های خود به توافق می رسند، در مباحث فرهنگی، ساعت ها پیرامون چیستی فرهنگ و نحوه دخالت دولت و مسئولیت های آن در قبال فرهنگ جامعه بحث و تبادل نظر می شود و بواسطه دامنه اختلاف نظرها در نهایت به درج سیاست های کلی بدون راهکار اجرایی و نظارتی ختم می شود که طبیعی است این گونه سیاست های کلی نه امکان تأمین منابع مالی پیدا می کند و به تبع آن نه امکان مؤاخذه و نظارتی را فراهم می‌سازد.
آثار استمرار این کم توجهی عمیق و گسترده به مسائل فرهنگی کشور در پنج برنامه توسعه گذشته را می‌توان در رشد مداوم معضلات اجتماعی مثل طلاق، اعتیاد، فساد اداری، افزایش پرونده ها در قوه قضائیه و تداوم آن دسته از نابسامانی های سیاسی و اقتصادی کشور که ریشه در مسائل فرهنگی دارد مشاهده نمود. این در حالی است که ما تنها کشوری در جهان هستیم که عامل اقتدار و بزرگترین مزیت و ثروتمان اعتقادات و ارزش های فرهنگی مردممان است و به همین جهت پیچیده ترین برنامه ریزی ها در قالب تهاجم فرهنگی برای تخریب باورها و ارزش های اخلاقی جامعه ما شکل گرفته است و تدبیر مدیران ارشد ایجاب می‌کند، قوی ترین نخبگان فکری کشور برای تقویت و ارتقاء مزیت‌های فرهنگی جامعه گرد هم آیند و با شناخت عالمانه از ابعاد و اجزاء موضوع، برای هدایت و رشد فرهنگی جامعه برنامه ریزی کنند و با شفاف سازی نحوه حضور همه نقش آفرینان در تحولات فرهنگی جامعه، متناسب با ماهیت پیچیده اعمال مدیریت در عرصه فرهنگ، راهکارهای عملیاتی مناسب را با مشارکت خود نقش آفرینان شناسایی و با تأمین منابع انسانی و مالی لازم به جبران کم توجهی های چند دهه اخیر بپردازیم.
تعریف پیشنهادی
رایموند ویلیامز[۱] دانشمند انگلیسی در حوزه مطالعات فرهنگی با مطالعه روی همه تعاریف مطرح شده برای فرهنگ آنها را به سه گروه طبقه بندی نموده است:
تعاریفی از فرهنگ که اشاره به رشد فکری، روحی، و زیبایی شناختی فرد، گروه یا جامعه دارد.
تعاریفی از فرهنگ که دربرگیرنده تعدادی از فعالیت های ذهنی، هنری و محصولات آنها مثل فیلم، تئاتر، داستان و غیره دارد.
تعاریفی از فرهنگ که اشاره به کل راه و رسم زندگی، اعمال، فعالیت ها، باورها، و آداب و رسوم گروهی از مردم یا یک جامعه دارد.
ادگار شاین، دانشمند آمریکایی که چهل سال روی فرهنگ سازمانی مطالعه کرده است، در روی جلد کتاب خود با ترسیم شکلی مدعی شده است که «فرهنگ چون کوه یخ در دریاست که افراد با دیدن بخش بیرونی از آن، احساس شناخت از فرهنگ را پیدا می کنند.»[۲]
بدیهی است وقتی یک مفهومی ابعاد گسترده و پیچیده ای داشت، افراد متناسب با دانش و تجربه فردی خود از آن، تلقی خاص و البته ناقصی پیدا می‌کنند. وجود بیش از ۵۰۰ تعریف برای فرهنگ حاصل همین قضاوت های فردی متفاوت است. و همین پدیده است که اجازه نمی دهد فرهنگ جایگاه در خور خود را در برنامه های توسعه پیدا کند.
اما چاره چیست؟
عقلانیت مورد انتظار از کارشناسان برنامه ریزی کشور در دستگاه های مختلف اجرایی اگر با تواضع درونی همراه شود می تواند ما را به مراجعه به جمع بندی و توافقی هدایت کند که حاصل ده ها ساعت مطالعه و بحث و تبادل نظر اندیشمندان و خبرگان شورای عالی انقلاب فرهنگی برای تبیین فرهنگ، کارکردهای آن و سیاست های راهبردی برای نحوه مداخله دولت ها در هدایت فرهنگی جامعه که در نقشه مهندسی فرهنگی تدوین شده و از سوی رئیس جمهور محترم ابلاغ شده، هدایت کند و آنها را مبنای تدوین راهکارها و تخصیص منابع انسانی و مالی در برنامه ششم توسعه قرار دهد.
آنچه در این سند جمع بندی و به تأیید اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده است حاصل مطالعه همه تعاریفی است که اندیشمندان و جامعه شناسان مطرح جهانی در رابطه با فرهنگ ذکر نموده اند و مهمتر از این تعاریف، تکیه کردن بر جمع بندی است که رهبران بزرگترین تحول اجتماعی قرن اخیر یعنی انقلاب اسلامی در باب فرهنگ و اهمیت آن در جامعه اسلامی ما مطرح نموده اند.
بزرگانی که بواسطه مسئولیت سنگینی که برای هدایت راهبردی همه ابعاد سیاسی، اقتصادی، نظامی و … جامعه دارند، در هر مسئله و پدیده‌ای در جامعه، تأثیر اعتقادات، ارزش ها، الگوهای رفتاری غالب در جامعه، یعنی عناصر کلیدی در هر فرهنگ را لمس کرده اند و با شناخت عمیق از رابطه دین و فرهنگ و لوازم ادامه راه انقلاب اسلامی و ضرورت های ساخت جامعه نمونه در ایران، در هیچ موقعیتی از تأکید بر لزوم توجه به فرهنگ جامعه غفلت نکرده اند. اما با کدام تعریف؟ آنچه از مجموع رهنمودهای حضرت امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری و تعاریف مطرح جامعه شناسان استنباط می‌شود، برنامه ریزان ما با توجه به:
وجود آرمان ها و اهداف بلندمدت خود در برپایی تمدن نوین اسلامی
فرهنگ اسلامی به عنوان عامل ماندگاری و اقتدار نظام جمهوری اسلامی
موانع فرهنگی گسترده ای که در توسعه بخش های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ظهور و بروز دارند.
تأثیرات مخرب فرهنگی جهانی شدن و جهانی سازی برای فرهنگ جامعه ما و اجتناب ناپذیر بودن تعامل با جهان برای بهره گیری از علم، فن آوری و ارتباط با بازارهای اقتصادی سایر کشورها
ابعاد گسترده تهاجم فرهنگی دشمنان به مبانی اعتقادی، ارزشی و رفتاری جامعه ما
باید تعریف جامعی از فرهنگ را در برنامه ششم توسعه مدنظر قرار دهند که بر مبنای آن تأثیرگذاری و تأثیرپذیری همه فعالیت های جامعه در فرهنگ جامعه را پوشش دهد و برای اصلاح حداکثری این تأثیرگذاری ها و تأثیرپذیری ها چاره اندیشی نمایند. این تعریف در نقشه مهندسی فرهنگی با این عبارت آمده است: «نظام واره ای از «عقاید و باورهای اساسی»، ارزش ها و آداب و الگوهای رفتاری ریشه دار و دیرپا و «نمادها» و «مصنوعات» که ادراکات، رفتار و مناسبات جامعه را جهت و شکل می دهد و هویت آن را می سازد.»
با این تعریف از فرهنگ است که می توان این رهنمودهای حضرت امام (ره) و مقام معظم رهبری را توضیح داد:
قضیه تربیت یک ملت به این است که فرهنگ آن ملت، فرهنگ صحیح باشد. [۳]
راه اصلاح یک مملکتی فرهنگ آن مملکت است، اصلاح باید از فرهنگ شروع بشود، اگر فرهنگ درست بشود یک مملکت اصلاح می شود. [۴]
فرهنگ کشور کلاً به یک نظم و جهت گیری و جهت یابی و انسجام بخش های گوناگون دولتی و غیر دولتی در باب فرهنگ احتیاج دارد. [۵]
فرهنگ مایه اصلی هویت ملت هاست، فرهنگ یک ملت است که می تواند آن ملت را پیشرفته، عزیز، توانا، فناورانه، نوآور و دارای آبروی جهانی کند. [۶]
برای رسیدن به همه چیزهایی که آرزوی ماست و در چشم اندازها و افق های دوردست تصویر می کنیم، باید فرهنگ کشور، صحیح و پالایش شده در مجرای درست قرار گیرد.۷
اگر این تعریف جامع از فرهنگ و این نگاه به کارکردهای فرهنگ مدنظر قرار گیرد، آنگاه مفهوم مهندسی فرهنگی به معنای فرایند بازطراحی، اصلاح و ارتقای شئون و مناسبات نظام های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور مورد توجه قرار می گیرد و راهبردهای کلان سیزده گانه نقشه مهندسی فرهنگی مبنای تعامل با همه دستگاه های اجرایی کشور واقع می شود و از مدیران و کارشناسان همه دستگاه های اجرایی خواسته می شود که بر اساس این راهبردهای کلان، راهکارها و پیشنهادات خود را برای درج در برنامه ششم توسعه ارائه دهند.
طبیعی که در شکل گیری چنین سازوکاری است که به طور طبیعی، مدیران و کارشناسان ارشد دستگاه های اجرایی اعم از اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، نظامی، انتظامی، قضائی و غیره باید برای سوالات مهم زیر پاسخ پیدا کنند و متناسب با این پاسخ ها راهکار ارائه دهند.
در فرهنگ امروز جامعه ایران یعنی نظام اعتقادات، ارزش ها و الگوهای رفتاری پایدار مردم، چه فرصت هایی وجود دارد که سازمان شما می تواند از آن استفاده کند و هزینه های خود را کاهش و اثربخشی فعالیت ها را ارتقاء بخشد؟
چه موانع و محدودیت هایی در فرهنگ وجود دارد که بر کیفیت و کمیت تحقق اهداف سازمان شما تأثیر مخرب می گذارد و برای رفع این موانع چه راهکارهایی وجود دارد؟
سازمان شما از رهگذر تأثیر در فرهنگ کارکنان، خانواده آنها، مراجعه کنندگان و خدمات گیرندگان چه تأثیرات مثبت و منفی در فرهنگ جامعه می گذارد و چگونه می توان آثار سازنده آن را ارتقاء و آثار مخرب آن را حذف نمود؟
پاسخ به این گونه سوالات است که:
اهمیت طرح تحول بنیادین آموزش و پرورش را روشن می کند و برنامه ششم را در خدمت اجرای این طرح قرار می دهد.
ضرورت تسریع در متناسب سازی نوع آموزش ها و کیفیت فرهنگ سازی در محیط دانشگاه ها را از حاشیه به متن می آورد و مدیران وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و تک تک مدیران دانشگاه ها را به مسئولیت خاص خود در اصلاح فرهنگ دانشگاه ها واقف می سازد.
سیاست های کلان ابلاغی اصلاح نظام اداری را که به فراموشی سپرده شده مورد توجه قرار می دهد و روند رو به تخریب فرهنگ سازمانی دستگاه های اجرایی را به سمت اصلاح هدایت می کند.
تنش های موجود بین دستگاه های اجرایی را به همکاری و تعامل و در نتیجه هم افزایی در تحقق اهداف سازمان ها سوق می دهد.
غفلت تاریخی ما را از توجه به فرهنگ لازم برای رشد و توسعه اقتصادی را جبران می سازد و اهمیت دانش، مهارت و فرهنگ کارکنان هر سازمان را برای مدیران آنها برجسته می سازد.
فرهنگ افراطی در بهره گیری از قانون و ابزارهای بیرونی را به سمت تعادل در استفاده همزمان اصلاحات درونی از رهگذر فرهنگ سازی را در کنار کارآمدسازی قوانین مدنظر قرار می دهد.
پاسخ یابی برای این سوالات و مناسب سازی آن برای انعکاس در برنامه ششم است که راه را برای تغییر جهت اساسی در اصلاح کارکرد دولت ها در فرهنگ باز می کند و موضوع فرهنگ را از این مفهوم تقلیل یافته موجود که در عمل به تخصیص منابع برای پرداخت حقوق کارکنان دستگاه های فرهنگی و بعضاً کمک های کم تأثیر به بعضی از هنرمندان کاهش یافته، تغییر می دهد و بازدهی کم، مصرف منابع در بخش فرهنگ را به یک سرمایه گذاری اساسی برای پیشرفت کشور تبدیل می نماید.
و بالاخره پذیرفتن این تعریف جامع از فرهنگ است که بستر تحقق راهبرد کلان ۱۲ نقشه مهندسی فرهنگی کشور که می گوید: «بازنگری و اصلاح اهداف و کارکردهای فرهنگی نظام های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مبتنی بر نقشه مهندسی فرهنگی کشور» را فراهم می سازد و اگر دولت تدبیر و امید بخواهد رهنمود صریح زیر را که در اولین سال شروع به کار این دولت از زبان مقام معظم رهبری مطرح شد عملی سازد، یعنی: «… از اینها استفاده کنید برای اینکه در جامعه و در چشم نخبگان کشور مسئله فرهنگ را در جایگاه واقعی و شایسته خود بنشانید. این خیلی مهم است، فرهنگ هویت یک ملت است، ارزش های فرهنگی روح و معنای حقیقی یک ملت است، همه چیز مترتب بر فرهنگ است. فرهنگ حاشیه و ذیل اقتصاد نیست، حاشیه و ذیل سیاست نیست، اقتصاد و سیاست ذیل و حاشیه بر فرهنگ اند، به این باید توجه کرد نمی توانیم فرهنگ را از عرصه های دیگر منفک کنیم. (۱۹/۹/۹۲ در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی)»
چاره ای جز گفتمان سازی برای اصلاح نگرش مدیران نسبت به جایگاه فرهنگ با نگاهی جامع ندارد، همانطور که برای پاسخ متناسب دادن برای تحقق بند هفتاد سیاست های ابلاغی حاکم بر برنامه ششم که از سوی مقام معظم رهبری مطرح شده یعنی، اجرای نقشه مهندسی فرهنگی و پیوست نگاری فرهنگی، چاره ای جز استقرار و گفتمان سازی برای یک تعریف جامع از فرهنگ در ذهن همه مدیران ارشد اجرایی و کارشناسان و نخبگان مشارکت کننده در برنامه ششم توسعه نداریم.
علی ایحال با توجه به فرصت محدودی که برای تنظیم و پیشنهاد لایحه برنامه ششم وجود دارد، حداقل اقدام عملی که می‌توان در این راستا مدنظر قرار داد، پیش بینی سازوکاری برای اصلاح ساختارهای همه وزارتخانه ها و سازمان های ملی برای استقرار این رویکرد جامع از فرهنگ در دستگاه های اجرایی، یعنی پیش‌بینی یک معاونت تخصصی مطالعات فرهنگی با استفاده از پست های موجود در همه وزارتخانه ها و استانداری ها برای تحقق اهداف زیر می باشد.
هدایت و نظارت بر مطالعات لازم برای اصلاح فرهنگ سازمانی و شناخت آثار و پیامدهای فعالیت های مختلف وزارتخانه ها روی کارکنان، خدمات گیرندگان و فرهنگ عمومی
هدایت و نظارت بر مطالعات لازم برای بهره گیری از فرصت های فرهنگی و احیاناً اصلاح آن بخش از فرهنگ عمومی که از جهت تحقق بهینه اهداف سازمانی هر وزارتخانه و سازمان ملی مؤثر است.
هدایت و نظارت بر مطالعات نظام پیوست نگاری فرهنگی برای تصمیمات و طرح های مهم وزارتخانه ها، پیش بینی شده در بند ۱۵ اقدامات ملی ذیل راهبرد کلان ۱۲ نقشه مهندسی فرهنگی
پیگیری مستمر و سازمان یافته سیاست های کلی اصلاح نظام اداری ابلاغی مورخ ۸۹/۱/۳۱
که البته علاوه بر پیش بینی اصلاح ساختارها باید این اهداف نیز در قالب مواد مصوب برنامه مدنظر قرار گیرد.
موانع فرهنگی موجود در پذیرش این پیشنهاد
در حال حاضر در نگاه بسیاری از برنامه ریزان و مداخله کنندگان در تدوین برنامه های ششم موانع فرهنگی زیر وجود دارد:
بزرگنمایی از نقاط ضعف موجود در دستگاه ها و نهادهای فرهنگی و عدم باور بر ظرفیت های کارشناسی در بخش فرهنگ که حاصل بی توجهی های گذشته بوده است.
ملموس نبودن ابعاد کاستی های فرهنگی جامعه و نقشی که در کندی پیشرفت کشور دارد، برای بسیاری از مدیران و کارشناسانی که که در این عرصه مطالعات لازم را ندارند.
عدم شناخت از پیامدهای مخرب تداوم بی توجهی به پیامدهای جهانی سازی و تهاجم فرهنگی
منفعت بردن از تأکید روی لزوم حل مشکلات اقتصادی برای از بین بردن بخشی از عوامل تخریب فرهنگی و عدم درک نقش کاستی های فرهنگی در تداوم مشکلات اقتصادی در افکار بسیاری از مدیران و کارشناسان
جایگزین شدن برپایی شعائر مذهبی به جای فعالیت های علمی و برنامه ریزی شده برای اصلاح رفتارهای فرهنگی در سازمان های اجرایی که در جای خود برای تقویت مبانی اعتقادی پایه ای جامعه بسیار مفید و لازم است، اما به دلیل عدم پوشش کامل مخاطبین و نواقص موجود نمی تواند الگوهای رفتاری اکثریت را اصلاح کند، مگر آنکه با فعالیت های تکمیلی از حاصل تقویت اعتقادات دینی، ارزش های ذهنی و الگوهای رفتاری را تکمیل نماییم.
پایداری حفظ نگاه غلط به مفهوم فرهنگ و تلقی حداقلی از این مفهوم در ذهن اکثر مدیران و کارشناسان دستگاه های اجرایی
همزمان شدن این مباحث با محدودیت های مالی دولت و شعار کوچک سازی دولت که در جای خود یک ضرورت اجتناب ناپذیر است.
اما:
باید توجه کرد زمانی مدیران و کارشناسان برنامه‌ریز اهمیت دانش، مهارت و فرهنگ در نیروی انسانی جامعه را درک می‌کنند که کشور در شرایط نامطلوب اقتصادی باشد و تکیه ذهنی افراد از منابع درآمدی متکی به نفت به نیروی انسانی معطوف شود و از این روی باید گفت: وجود این شرایط در برنامه ششم، فرصت طلایی برای اتخاذ رویکرد فرهنگی در اداره دستگاه‌های اجرایی کشور است و اگر فهم صحیحی از فرهنگ و مدیریت فرهنگی در سازمان های دولتی حاکم شود، نه تنها هزینه‌ها افزایش پیدا نمی کند که سرآغازی می شود برای فهم علل پایین بودن بهره وری و اثربخشی نیروی انسانی و آماده شدن فضای اجتماعی برای کوچک سازی دولت و همچنین ایجاد اعتماد و افزایش سرمایه اجتماعی و استقبال از بخش خصوصی برای حضور مؤثر در حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی جامعه، و همه اینها در گرو این است که ضرورت راه اندازی معاونت های مطالعات فرهنگی در وزارتخانه ها، سازمان های ملی و استانداری‌ها درک شود و با انتخاب درست نیروهای توانمند برای این مسئولیت و اعمال مدیریت راهبردی و مشارکتی بر آنها، تحولی در مدیریت فرهنگی کشور رخ دهد.
[۱]. Williams (۱۹۸۳)
[۲] . شاین، ادگار، فرهنگ سازمانی، ترجمه محمد ابراهیم محجوب
[۳] . صحیفه نور، ج ۱۵، ص ۱۶
[۴] . صحیفه نور، ج ۷، ص ۷۴
[۵] . از سخنان مقام معظم رهبری در کتاب محضر ولایت
[۶] . از سخنان مقام معظم رهبری در سال ۱۳۸ در جمع اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی
