به مناسبت سالروز عزل میزا تقی خان امیر کبیر ( ۲۸ آبان ۱۲۳۰، )
مقدمه
میرزا تقی خان فراهانی که از رجال نامی ایران است به سال ۱۲۲۲ هجری قمری متولد شد. همزمان با به قدرت رسیدن ناصرالدین شاه در ۲۱ ذی‌القعده ۱۲۶۴ هجری قمری به مقام صدارت انتخاب شد. پدرش کشاورز رنج کشیده‌ای بود که سپس آشپز شد. به همراه پدر به دستگاه قائم مقام فراهانی(صدراعظم مقتول محمد شاه) راه یافت و چون آثار کارانی و لیاقت از همان آغاز کار در او نمایان بود، به سمت منشیگری قائم مقام انتخاب گردید و بعدها به معاونت میرزا محمد خان زنگنه منصوب شد. امیرکبیر در زمان محمد شاه چند بار در مأموریت‌های سیاسی به کشورهای روسیه و عثمانی رفت و مشاهده تحولات آن کشورها او را به اندیشه اصلاحاتی در ساختار استبداد داخلی و استعمار خارجی دولت در ایران انداخت.
میرزا تقی خان پس از رسیدن به صدارت با خواهر تنی شاه ازدواج کرد و بیش از پیش به ناصرالدین شاه نزدیک شد. در آغاز صدارت امیر کبیر، اوضاع داخلی کشور از نظر سیاسی، اقتصادی و اداری کاملاً آشفته بود. او توانست در مدت کوتاه صدارت خود این همه نابسامانی را بهبود بخشد. برخی از اقدامات او از این قرار بود: قطع مواجب و مستمری‌های زیاد- تعدیل دخل و خرج- تربیت بروات خزانه ایران- اصلاحات مالی- اداره جاسوسی امیر ، معتمدین- تأسیس روزنامه و چاپخانه- ترجمه کتب- فرستادن محصل بخارجه- تأسیس دارالفنون- تأمین امنیت و حفظ اموال مردم- جلب مستشار و معلم خارجی- تشویق زراعت- آبیاری، انتقال آب نهر کرج به تهران- تشویق صنایع داخلی ترغیب مردم به مصرف کالاهای ایرانی- اصلاح روند تجارت- چاپارخانه- ایجاد بازار و کاروانسرا در تهران- نظامات حمام‌ها- جرائم سنگین فرارا از آبله کوبی- جلب صاحب منصبان خارجی- شکستن آیین بست‌نشینی افراد فاسد در مکان‌های مقدس- تدوین نظام‌نامه‌ها- ساختن اسلحه در داخله- دشمنی با دزدی و دزد- مبارزه با رشوه خواری- رفع تعدی از مردم و جلوگیری از دخالت بیگانگان در امور مملکتی- ایجاد سفارتخانه‌ها و کنسولگری‌ها- تأسیس وزارتخانه- متأسفانه کلیه اقدامات امیر کبیر در مورد اصلاح امور مملکتی در دسترس نمی‌باشد ولی اهم آنها به اختصار در ۱۴ سرفصل ارائه می‌شود.
-۱۰- محدودن کردن القاب و عناوینی که به افراد از سوی دربار داده می‌شد
در تمام دوران پادشاهی سلسله قاجار این رسم بین دربار ایشان بود که به اشخاص بدون هیچ ضابطه‌ای عناوین مختلف داده می‌شد. این عناوین و القاب باعث می‌شد که آنان به مردم ضعیف‌تر زورگویی کنند و مردم نسبت به دربار بدگمان شوند.
امیر کبیر با توجه به این مسأله در اولین روزهای صدارت خود این رفتار را با تدبیری مقتدرانه محدود و کاهش داد تا کسی نتواند با این حربه مردم ضعیف‌تر را مورد ظلم و ستم قرار دد. ولی پس از شهادت امیر کبیر و روی کار آمدن میرزا آقاخان نوری دوباره رسم تهوع‌آور و لقب‌سازی برقرار شد و این شیوه ناهنجار در اواخر دوران ناصرالدین شاه چنان اوج گرفت که افتضاح بسیار به وجود آورد.
-مبارزه با رشوه خواری و قطع درآمدهایی که مأموران دولت مستقیماً از مردم می‌گرفتند
امیر کبیر چون از همان دوران جوانی به سمت منشیگری دربار محمد شاه راه یافته بود در امور دولتی آن زمان نیز تبحر خاص داشت و به عینه مشاهده می‌کرد که مأموران دولت با رشو گرفتن حق را ناحق می‌کنند. این عمل باعث سلب اعتماد مردم از دولت می‌گشت. امیر با علم به این مسأله در بدو شروع صدارت خود به شدت با این عمل مبارزه می‌کرد و چون در همه جا جاسوسی داشت هرگاه کسی در این امور تخطی داشت او را به شدت مجازات می کرد تا عبرتی برای دیگران باشد. امیر کبیر در مورد رشوه‌گیران، به ویژه قاضیان سختگیر بود و کوچک‌ترین اغماض و گذشتی را در این مورد در صلاح ملک و ملت نمی‌دانستند سختگیری دولت او را در پاک کرن محکمه‌ها و دادگاه‌های شرعی از آلودگی رشوه‌خواری یاری می‌کرد. از گزارش شماره ۳۱ روزنامه وقایع التفاقیه می‌توان فهمید:
شخص ملایی شهادت ناحق در حق مدعی داده و رشوه گرفته بود و بعد از آن در حق مدعی علیه هم در بطلان همان ادعا شهادت داده بود. امنای دیوان خانه مبارکه این گزارش را معلوم کرده روحانی مزبور را تنبیه کردند و بعد عمامه از سرش برداشته کلاه بر سرش گذاشتند، که شخص غیر امین در سلک امنای دین نباشد.
-۱سرو سامان دادن به دخل و خرج کشور، محدود کردن مخارج دربار و کم کردن حقوق درباریان و شاهزادگان
امیر کبیر از ابتدای صدارت زمام کلیه امور مملکتی را از کشوری و لشکری و حساب و دفتر و دیوان گرفته تا سیاست خارجه خود به دست گرفت. امیر چون از جوانی در دربار بود با مصرف مخارج بیهوده و حقوق بالای درباریان و شاهزادگان به خوبی واقف بود. با توجه به این مسأله امیر حقوق این افراد را کم کرد و مخارجی که دربار بیهوده مصرف می‌کردند کاهش داد. با این عمل خزانه دولت نسبتاً بهبود یافت و مخارجی که مصرف می‌شد بیشتر به گسترش صنایع داخلی و تجارت تولیدات وطنی معطوف می‌گشت.
دکتر بهنام ملکی مدیرسایت اقتصاددان و استاد دانشگاه
